با این حال، گوهرشاد خاتون نه نخستین بانوی واقف در حرم رضوی و اماکن متبرکه است و نه آخرین بانو. پیش و پس از او، زنان بی‌شماری بوده‌اند که مانند مردان، دل در گرو آستان مقدس حضرت ثامن‌الحجج(ع) داشته‌ و املاک و دارایی خودشان را، وقف امور این مکان مقدس نموده‌اند؛ بانوانی که هرچند ممکن است نامشان در حافظه تاریخی ما باقی نمانده و در متون تاریخی ثبت نشده باشد، اما یادگار مانای آن‌ها و احسان جاودانه‌شان برای همیشه باقی است و باقیات‌الصالحات عمل خیری که انجام دادند، هیچ‌گاه در محضر خداوند متعال، از بین نمی‌رود. امروز می‌خواهم در صفحه نخست رواق، کمی درباره بانوان واقفی حرف بزنم که دست‌کم نامشان در تاریخ حرم مطهر و شهر مشهد باقی مانده ‌است. البته بعدها سعی می‌کنیم، به مناسبت‌های مختلف و به صورت تخصصی‌تر درباره هر یک از افرادی که نامشان را در ادامه خواهید شنید، صحبت کنیم.

سرآغاز وقف بانوان در مشهدالرضا(ع)

پیوند بانوان واقف با تاریخ حرم رضوی، پیوندی طولانی و سابقه‌دار است. خیلی‌ها به اشتباه، فعالیت‌های گوهرشاد خاتون را سرآغاز فعالیت بانوان واقف در حرم مطهر و شهر مشهد می‌دانند، در حالی که چنین نیست؛ برخی روایت‌ها نشان می‌دهد در همان قرن سوم هجری، یعنی چند دهه پس از شهادت امام رضا(ع)، بانویی نیکوکار از اهالی نوغان، مسئولیت خدمت در حرم مطهر را برعهده داشت و چراغی را وقف این مکان مقدس کرده ‌بود. هرچند برای این موضوع، نمی‌توان مستند تاریخی پیدا کرد، اما همین مسئله نشان می‌دهد حضور بانوان واقف در حرم مطهر و وقف اموال از سوی آن‌ها بر این مکان مقدس، سابقه‌ای بیش از هزار سال دارد. بدون تردید، حضور این واقفان در دوره غزنوی و سامانی هم رونقی داشته ‌است، اما گزارشی از آن‌ها در دست نداریم. در قرن ششم و دوران حکومت سلجوقیان، دست‌کم به دو نمونه بسیار مهم از وقف بانوان بر می‌خوریم که در هر دو آن‌ها، خانم‌ها واقف نسخه‌ای از قرآن کریم بر حرم مطهر هستند؛ یکی بانویی به نام «خراسان» دختر ابوالقاسم بن علی و دیگری خانمی به نام «زمرد ملک» فرزند خواهرزاده سلطان سنجر سلجوقی. زمردملک خاتون که بانویی هنرمند و خطاط بوده، در سال ۵۲۴ خورشیدی، قرآنی را که با خط خودش به رشته تحریر درآورده وقف حرم مطهر امام رضا(ع) کرده ‌است. به احتمال زیاد در دوره‌های بعد و به‌ویژه در دوره ایلخانان و عهد غازان‌خان، باز هم چنین بانوان واقفی وجود داشته‌ و همزمان با توجه ایلخان به حرم رضوی و گذاشته شدن سنگ بنای دارالسیاده در غرب روضه منوره، آن‌ها نیز موقوفاتی را برای حرم مطهر در نظر گرفته‌اند.

افزایش مستندات

از دوره تیموری به بعد، تصویر ما نسبت به حضور بانوان واقف، شفاف‌تر می‌شود. علاوه بر گوهرشادخاتون که نام و سوابق وی مشهور است و نیاز به توضیح نیست، افرادی مانند پریزاد خاتون، از نوادگان خواجه‌ربیع که ندیم گوهرشاد بودند نیز، به ساخت مدرسه و وقف مال برای حرم مطهر رضوی و شهر مشهد اقدام کرده‌اند. با آغاز دوره صفوی، حجم موقوفاتی که بانوان به حرم مطهر اختصاص می‌دادند، بسیار افزایش یافت. سلطانم خاتون، همسر شاه‌تهماسب صفوی و مادربزرگ شاه‌عباس اول، در شهر مشهد و جنوب حرم رضوی، سنگ بنای یک مرکز تجاری بزرگ را گذاشت که در ادوار بعد، به «سرای سلطانی» مشهور شد و تماماً وقف حرم مطهر و هزینه‌های گوناگون آن بود. حتی زمانی که ازبکان در سال ۹۶۸ خورشیدی به مشهد هجوم آوردند و فاجعه‌ای بزرگ را رقم زدند، بانوان نیکوکار در اقصی نقاط ایران، از اینکه بتوانند با اموال خود، در خدمت زائران بارگاه رضوی باشند، ناامید نبودند؛ نمونه‌اش کلثوم‌آغابیگم ذوالقدر از وابستگان به طایفه «ذوالقدر» یکی از طوایف قزلباش است که در همان سال ۹۶۸، اراضی سلیمان‌آباد قزوین را وقف امور مختلف حرم رضوی کرد. در این دوره و حتی دوره‌های بعد، وقف کردن قرآن برای حرم مطهر، در میان بانوان نیک‌اندیش، بسیار رایج بود؛ نمونه‌اش قرآنی که فاطمه دختر شریف‌الدین از اهالی هند، در سال ۱۰۲۸ خورشیدی وقف حرم رضوی کرد. این سنت در سده‌های بعد هم از سوی زنان متدین مورد توجه بود و ادامه داشت؛ آن‌گونه که از قرن ۱۱ تا ۱۳ هجری قمری، ۴۴ نسخه بسیار نفیس قرآن در مجموعه آستان‌قدس رضوی باقی است که واقف همه آن‌ها، خانم‌ها هستند. در دوره قاجار نیز، ماجرای وقف بانوان با شتاب بیشتری جریان داشت؛ موقوفه انیس‌الدوله همسر ناصرالدین‌شاه که دری نقره‌ای برای حرم مطهر بود، موقوفه خیرالنساء خانم در کرمان و شهربابک که در سال ۱۲۱۸ خورشیدی وقف شد و موقوفه جان‌خانم که در سال ۱۲۲۹ خورشیدی وقف گردید، نمونه‌هایی از این موقوفات است. شاید بد نباشد در اینجا، از احترام‌السلطنه قهرمان و موقوفه بسیار ارزشمند او در شهر مشهد یاد کنیم؛ بیمارستان منتصریه در خیابان جنت کنونی، در سال ۱۲۹۸ خورشیدی به همت این بانوی نیکوکار و به یاد همسر مرحومش محمدحسن‌میرزا منتصرالملک ساخته و بعدها وقف آستان قدس رضوی شد و امروزه، به همت اولیای آستان، یکی از پیشرفته‌ترین مراکز پیوند اعضا در سراسر خاورمیانه است.